گزارش نشست«بررسی علل سقوط حکومت پهلوی»

متن خبر:

بسمه تعالی

گزارش سخنرانی دکتر قباد منصوربخت با عنوان:«بررسی علل سقوط حکومت پهلوی»

به همت انجمن علمی دانشجویی تاریخ، در روز دوشنبه مورخ 20/11/1393 در ساعت ۱۳-۱۱:۳۰ سخنرانی دکتر قباد منصوربخت با موضوع «بررسی علل سقوط حکومت پهلوی» با حضور اساتید و جمعی از دانشجویان گروه تاریخ در محل اتاق کنفرانس دانشکده ادبیات و علوم انسانی برگزار شد.

دکتر منصوربخت در ابتدا گفت که اگر بخواهیم وضعیت سلسله پهلوی را با دوران ما قبل آن یعنی دوران سنت مقایسه کنیم، می‏بینیم که تمامی حاکمیت‏ها در طول تاریخ ایران به علت نظامی و سیاسی و در میدان جنگ شکست خورده‏اند اما در دوران مدرن این علل گسترش پیدا کردند و از نظامی و سیاسی صرف به اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و ترکیبی از این علل تبدیل شدند؛ بنابراین سقوط پهلوی نیز از این قاعده مستثنی نیست و اگر از این نگاه که کدام یک از این علل سهم بیشتری در سقوط این این حکومت داشته‏اند، به آن بپردازیم در دام ظواهر گرفتار می‏شویم و مشکل مسأله اصلی ما حل نمی‏شود. ایشان در ادامه گفتند که پاسخ به سؤال چرا پهلوی سقوط کرد به‏طور مستقل ممکن نیست و این سؤالات در پی خود سؤالات دیگری به همراه دارند. با نگاه مسأله محوری به تاریخ می‏شود سقوط پهلوی را با سقوط قاجار قیاس کرد. به این معنا که هر دو حکومت مسأله مشترک دارند و به جای این‏که در میدان جنگ از رقیب ایلی شکست بخورند، هردو در جنگ با مردم شکست خوردند. با پیروزی جنبش مشروطه قاجارها عملاً شکست خوردند و به این معنا بود که دوران نظام سلطنتی کهن به پایان رسیده است. از نظر سخنران علت این‏که مردم به قدرت اجتماعی و سیاسی تبدیل شدند و قاجار و پهلوی را از پا درآوردند، مدرنیسم و مواجهه ایرانیان با دنیای غرب است. قاجارها به علت مخالفت با دنیای جدید و مدرنیسم از پا درآمدند و علی‏رغم شکست‏های متعدد همه جانبه سیاسی، نظامی، اقتصادی و اجتماعی تصور می‏کردند هم چنان می‏شود این نظام سیاسی و شرایط اجتماعی را علی‏رغم ظهور تمدن جدید حفظ کرد ولی عملاً نشان داده شد که این اتفاق ممکن نیست. دکتر منصوربخت در ادامه گفتند که حکومت پهلوی، دولت رسمی نوساز در ایران است و روی کار آمدن پهلوی به معنای تثبیت نوسازی و نهادینه شدن نوسازی است. بنابراین علت سقوط پهلوی را باید در نوع نوسازی آن جستجو کرد. یعنی علت اصلی سقوط پهلوی خود نوسازی نبود بلکه نحوه و رویکرد نظری و عملی پهلوی به مدرنیسم و مدرنیزاسیون منجر به سقوط آن شد. ایشان در ادامه گفتند که رویکرد پهلوی یک رویکرد تجمیعی است؛ به عبارت دیگر قصد دارد سنت و مدرنیسم را با هم جمع کند اما این تجمیع ادغامی نیست بلکه یک نوع تجمیع اضافی یا انضمامی است و ازتجمیع سنت و مدرنیسم عنصر تازه‏ای به وجود نمی‏آید و تلاش می‏شود عنصر قدیم حفظ شود و عنصر دیگری به آن اضافه شود. مهم‏ترین مشخصه ظهور این تمدن در دنیای جدید این است که بر خلاف دوران قبل که اگر تمدنی ظهور می‏کرد به معنای سقوط و پایان تمدن‏های دیگر نبود، با ظهور تمدن در دنیای جدید دوره تاریخی تمام تمدن‏های بشری به پایان رسیده است و ایستادگی در مقابل تمدن جدید غیرممکن است و همه تمدن‏ها الزاماً باید به نوسازی دست بزنند و تمدن جدید را تأسیس کنند؛ اما پهلوی خلاف این قضیه عمل کرد و قصد داشت در عین حفظ سنت، عناصر تمدن جدید را نیز به آن اضافه کند. بنابر سخنان دکتر منصوربخت سنت و مدرنیسم هرکدام به عنوان سیستم از اجزایی تشکیل شده‏اند که در نهایت خروجی‏های تاریخی خاص خود را دارند؛ در رویکرد تجمیعی انضمامی، با نوسازی اجزا و عناصر سنت به بازتولید سنت در قالب مدرن می‏رسیم که این نوسازی با به‏کارگیری جز و عنصر متناظر در مدرنیسم صورت می‏گیرد. به عبارت دیگر یک تلقی خطی از تمدن جدید وجود دارد که عناصری که در مدرنیسم پدید آمده است حاصل رشد آن عناصر در سنت بوده است. از اینجاست که ضرورت گزینش از مدرنیسم خودنمایی می‏کند و مدرنیسم با عنوان یک مجموعه تبدیل به یک موضوعیت و موجودیت اخلاقی می‏شود؛ یعنی از تمدن درک اخلاقی به وجود می‏آید و ارزش داوری آغاز می‏شود. حاصل این قضیه تمدن جدید و مدرنیسمی است که که تمدن قدیم یا سنت را بازتولید کرده است اما تمدن جدیدی به وجود نیاورده است. ایشان در ادامه این گونه توضیح دادند که حاصل این بازتولید مدرن، نهادسازی ناقص و ناقص‏سازی نهاد است که در کل دوران حکومت پهلوی مشاهده می‏شود. یعنی اگر مدرنیسم را مجموعه‏ای از نهادها در نظر بگیریم، یک نهاد انتخاب می‏شود و باقی کنار گذاشته می‏شوند و آن نهادی هم که انتخاب می‏شود ناقص ساخته می‏شود. در نتیجه یک سیستم ناقص از مدرنیسم به وجود می‏آید که توانایی خروجی نظام مدرن و ارائه کارکردهای مدرن را ندارد. سلسله پهلوی مشروعیت خود را از اقدام به نوسازی می‏گیرد؛ یعنی مدعی است که دوره قاجار دوره بدبختی و انحطاط بوده است و رهایی از انحطاط با رسیدن به تمدن جدید ممکن می‏شود. از نظر دکتر منصوربخت در شرایط عادی تاریخی در مراحل آغازین روش پهلوی ممکن بود تحقق پیدا کند اما تداوم پیدا نمی‏کرد. علتی که تحقق این امر را در دوره پهلوی ممکن ساخت یک اتفاق و تصادف تاریخی یعنی کشف نفت بود. درآمد نفت هزینه اقدامات پهلوی را در خصوص نوسازی تأمین می‏کرد. کشف نفت رابطه منطقی و طبیعی ما را با طبیعت قطع کرد و یک دولت بازتولید شده سنتی با روکش مدرن بی‏سابقه در تاریخ ایران به وجود آورد و دولت رضاشاه را به یک دولت پدر سالار تبدیل کرد. از اینجا به بعد داعیه تأسیس تمدن جدید به خریداری تمدن تبدیل می‏شود (یعنی با پول تمدن را می‏خریم). در این جریان شکاف بین حاکمیت و مردم بازتولید می‏شود و به مقابله مردم و حکومت منجر می‏شود و سرانجام این مقابله‏ها سقوط پهلوی در بهمن ۵۷ است. در واقع سقوط پهلوی فراگردی است که بذر آن از زمانی که رضاشاه بستر مناسب برای به قدرت رسیدن خود را فراهم کرد و مجلس مؤسسان به انقراض قاجاریه و تأسیس پهلوی رأی داد،کاشته شد؛ چون این اقدام بازتولید سنت در قالب مدرن بود. یعنی بار دیگر پادشاه مشروطه به پادشاه خودکامه تبدیل شد. ایشان در پایان سخنان خود گفتند که کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ صرفاً یک کودتا علیه دکتر مصدق نبود، بلکه علیه قانون اساسی مدرن بود و اولین ضربه بود که بر حکومت پهلوی وارد شد و این سلسله در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ ضربه دوم را دریافت کرد و سرانجام در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ ضربه نهایی به آن وارد شد و به این ترتیب همان‏گونه که قاجارها قربانی مدرنیسم شدند، پهلوی هم قربانی آن شد. سپس دکتر منصوربخت به سؤالات حاضرین در جلسه پاسخ داد. در حاشیه این مراسم، گروه تاریخ از کسانی که در مراسم نکوداشت اساتید پیشکسوت تاریخ مشارکت داشتند تقدیر و تشکر به عمل آورد.

گزارش از: صالحه سمیعی