الگوی اصلاح و نوسازی ایران دوره قاجار از منظر منورالفکران ایرانی هند با تکیه بر روزنامه "حبل المتین کلکته"

نشست ارائه رساله‏ دکتری گروه تاریخ در روز سه‏شنبه مورخ 27/08/1393 در اتاق 318 دانشکده ادبیات و علوم انسانی با عنوان الگوی اصلاح و نوسازی ایران دوره قاجار از منظر روزنامه‏نگاران هند برگزار شد.

دکتر منصوربخت استاد راهنمای این رساله توضیحات مقدماتی زیر را ارائه نمود:

تاریخ معاصر ما از جمله پر تب و تاب‏ترین دوره‏های تاریخی است چرا که در این دوران ما با تغییرات ناگهانی مواجه شده‏ایم. به همین دلیل تأمل در قطعه‏قطعه تاریخ معاصر ضروری است و با شجاعت می‏توان گفت که تاریخ معاصر ما هنوز درست‏ درک‏نشده‏است. او ادامه داد: برخی گمان می‏کنند تاریخ معاصر فقط جمع‏آوری داده‏ها و اطلاعات این دوره است، در حالی که چنین نیست ما تاکنون با تاریخ معاصرمان منفعل برخورد کرده‏ایم. گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی از یکسو به جمع‏آوری اطلاعات تاریخی این دوران همت گماشته است و از دیگر سو به تحلیل این داده‏ها می‏پردازد و مهم‏تر از همه نگاهی هم به ئئوریزه کردن و تبیین نظریه‏های مقتنی دارد که بتواند راه خروج ما از مشکلات را بنمایاند.

مسئله اصلی تاریخ معاصر ما مواجهه با تمدن غرب است؛ مواجهه‏ای که اجتناب‏ناپذیر است. تمدن جدید قابل انکار و اغماض نیست. نتایج تمدن جدید را می‏توان در دو فرایند اصلاحات و نوسازی خلاصه کرد. یعنی همه جوامع بر اثر این مواجهه مجبور شدند نهادهای سیاسی خود را اصلاح کنند. نوسازی یعنی انتقال عناصر تمدن جدید به درون تمدن‏های قدیم و تثبیت آنها و این زمره مسائل‏، مسائل اصلی ایران هستند. یکی از مؤثرترین روزنامه‏های دوره قاجار که کمی پیش از صدور فرمان مشروطیت در هند منتشر می‏شد حبل‏المتین بود. در واقع، این روزنامه در بافت استعمارشده هند منتشر می‏شد و از این نظر با سایر روزنامه‏ها مثل روزنامه اختر (ترکیه) و ثریا (مصر) متفاوت بود و به همین دلیل تحلیل آن می‏تواند روشنگر باشد؛ به طوری که می‏توان خاستگاه منورالفکری ایران را منورالفکران هند دانست.

سپس دانشجوی دکتری رشته تاریخ آقای فرجی درباره رساله خود و دستاوردهای آن چنین گفت:

اندیشه و میراث تمدنی کهن ایرانی و اسلامی در اداره مملکت و رتق و فتق بحران‏های کشور تا دوره قاجار و مشخصاً تا وقوع جنگ‏های ایران و روس، حاکم بوده است. جنگ‏های ایران و روس موجد گسستی در اندیشه و عمل سنتی ایرانیان شد و به تبع آن، آگاهی از شکاف تمدنی ایرانی ـ اسلامی و اروپایی شکل گرفت که، ایرانیان را به باز تعریف نسبت خود و جهان جدید و طرح پرسش‏هایی بنیادین در این رابطه نمود. بنابر اقتضای شرایط و مسائل جدید، اندیشه و عمل نوسازی و تجدد، به دغدغه فکری و مشغله‏کاری نخبگان دیوانی ایران تبدیل شد. دیگر ایرانیان نیز با آشنایی‏هایی که از تمدن جدید به هم رسانده بودند، موجد اندیشه انتقادی و گفتارهای منورالفکری متنوعی شدند. به‏نظر می‏رسد آثار اندیشمندان و منورالفکران ایرانی هند در علت‏شناسی عقب‏ماندگی ایران و ارائه راهکار برای اصلاح و نوسازی ایران اهمیت ویژه‏ای دارد. این آثار (شامل رسائل اندیشمندان و روزنامه حبل‏المتین کلکته) بر اساس ترکیبی از روش تحقیق تاریخی و تحلیل محتوا مورد بررسی و نقد قرار گرفت. آثار بررسی شده در پژوهش حاضر آثار منشی اعتصام‏الدین، عبدالطیف شوشتری، میرزا ابوطالب خان اصفهانی، آقا احمد کرمانشاهی، ابوالفتح حسنی حسینی و میرزا اسمعیل دُردی اصفهانی در کنار روزنامه حبل‏المتین مورد بررسی قرار گرفته است. آثار مذکور، جلوه‏های مهمی از تحولات جدید اروپا را قبل از جنگ‏های ایران و روس و پیش از نوسازی عباس‏میرزا بازتاب داده‏اند. با توجه به این آثار استبداد مهمترین درد ایران و ریشه نابسامانی‏ها و تباهی‏های مملکت و متأثر از مشروطیت انگلیس قلمداد شد. و راه نجات گذار از استبداد به مشروطیت سلطنت معرفی شده است. ایده تقدم توسعه علمی و فرهنگی بر توسعه سیاسی و اقتصادی از نکات قابل توجهی است که در حبل‏المتین بازتاب یافته است.